W walce z uzależnieniem od nikotyny pomocne są różne metody i podejścia terapeutyczne. Opierają się one o działania samego pacjenta, wsparcie społeczne, pomoc specjalistów i stosowanie leków. Najważniejsze z nich omówimy poniżej, trzeba jednak pamiętać, że największą skuteczność wykazują programy terapeutyczne łączące różne metody.
Spis treści
Leczenie uzależnienia metodami behawioralnymi
Behawioralne techniki uzależnienia skupiają się na zmianie zachowań związanych z paleniem. Ich teoretyczną podstawą są modele warunkowania i uczenia się. Opierają się one głównie o zjawiska warunkowania pozytywnego i negatywnego.
Warunkowanie negatywne, czyli stosowanie negatywnych wzmocnień, w uproszczeniu można opisać jako użycie kar za zachowania niepożądane (w tym wypadku palenie). Wobec osoby uzależnionej stosuje się rozmaite nieprzyjemne bodźce w czasie palenia, co ma skłonić go do unikania sięgania po papierosa.
Takim bodźcem może być sam dym tytoniowy w dużych ilościach. Wszyscy słyszeliśmy anegdoty o tym, jak przyłapane na paleniu dziecko było zmuszone przez rodzica do wypalenia całej paczki papierosów na raz. Okazuje się, że podobne praktyki stosowano również jako oficjalną terapię. Innym bodźcem awersyjnym były impulsy elektryczne aplikowane przez umieszczane na skórze elektrody[1].
Celem takich zabiegów było wykształcenie automatycznego odruchu unikania palenia poprzez kojarzenie go z nieprzyjemnymi efektami. Oczywiście dziś nie stosuje się tak drastycznych wzmocnień, jak rażenie prądem, jednak różne formy karania za palenie wciąż są popularne czy to na własną rękę, czy w grupach samopomocowych.
Drugą stroną terapii behawioralnych jest stosowanie wzmocnień pozytywnych (nagród) za zachowania pożądane (czyli niepalenie). Może to być skuteczna metoda zmiany nawyków. Kiedy w sytuacji, która zazwyczaj wyzwalała chęć sięgnięcia po papierosa, palacz z niego zrezygnuje – otrzyma nagrodę. Skojarzenie nagrody z unikaniem palenia, wedle zasad warunkowania, powinno wykształcić nowy nawyk rezygnacji z papierosa w danej sytuacji.
Warto zauważyć, że nagroda nie musi być materialna. Równie dobrze działa pochwała z zewnątrz lub osobiste poczucie dumy z przezwyciężenie pokusy. Ważne jest natomiast, by nagrody stosować konsekwentnie.
Behawioralne terapie uzależnienia wykazują dobre efekty krótkoterminowe i mogą być pomocne szczególnie w pierwszych fazach rzucania palenia. W długiej perspektywie czasu ich efektywność jest jednak dyskusyjna, warto więc traktować je jako element wspomagający inne formy leczenia.
Poznawczo-behawioralne metody leczenia nikotynizmu
Podstawą podejścia poznawczo-behawioralnego do walki z nałogiem jest przeświadczenie, że wszelkie zachowania wynikają z wyuczonych schematów poznawczych. Schematy te są pewnego rodzaju konstrukcją umysłową złożoną z myśli, emocji i wiedzy na jakiś temat.
Poznawczy schemat związany z paleniem tytoniu będzie więc obejmował wiedzę o jego działaniu, uczucia związane z paleniem czy myśli pojawiające się w związku z tytoniem. To wszystko stanowi podstawę dla automatycznych i nieświadomych zachowań nałogowych.
Różnego rodzaju ćwiczenia i obserwacja własnych zachowań, myśli oraz uczuć pomagają odkryć indywidualną strukturę nałogu. Terapeuta wraz z pacjentem szuka przyczyn powstania uzależnienia i czynników je podtrzymujących. Zmieniając schematy poznawcze, modyfikuje się także zachowania, wykształcając nową (zdrowszą) postawę wobec palenia.
Terapia poznawczo-behawioralna jest jedną z najskuteczniejszych metod walki z uzależnieniem od nikotyny. Po roku od jej zakończenia aż 46% pacjentów zachowuje abstynencję. W przypadku terapii behawioralnej jest to zaledwie 12,5%[2].
Grupowe terapie nikotynizmu
Grupowe terapie uzależnienia od nikotyny różnią się między sobą podejściem teoretycznym i stosowanymi metodami interwencji. Łączy je jednak kilka bardzo istotnych aspektów. Podstawowe to wsparcie członków grupy, a także nacisk na elementy edukacji prozdrowotnej. Stosowane techniki pracy z pacjentami skupiają się na budowaniu i utrzymaniu wysokiego poziomu motywacji do zmiany oraz monitorowaniu własnych zachowań związanych z nałogiem.
Częstą praktyką w grupach jest wyznaczenie daty, od której ma nastąpić całkowita abstynencja. Dąży się do niej poprzez stopniowe ograniczanie ilości wypalanych papierosów lub stosuje nagłe, radykalne zerwanie z paleniem.
W terapiach grupowych ważna jest również nauka różnych sposobów radzenia sobie z objawami odstawienia nikotyny. Włącza się tutaj elementy terapii poznawczo-behawioralnej nastawione na analizę czynników wyzwalających głód nikotynowy i ich modyfikację lub unikanie.
Leczenie farmakologiczne w terapii uzależnienia od nikotyny
Jedną z najważniejszych metod terapii nikotynizmu jest zastosowanie farmakologii. Leki mogą być autonomiczną terapią lub jedynie uzupełnieniem innych form leczenia. Biorąc jednak pod uwagę, że farmakologiczne formy pomocy skupiają się niemal wyłącznie na łagodzeniu objawów abstynencji, a nie na przyczynach uzależnienia – to drugie podejście wydaje się rozsądniejsze.
Główną grupą metod leczenia farmakologicznego są tzw. terapie zastępcze. Polegają one na dostarczaniu do organizmu ściśle kontrolowanych dawek nikotyny z innego źródła niż palenie tytoniu. Dzięki temu możliwe jest zerwanie z papierosami bez objawów odstawienia. Stopniowe ograniczanie przyjmowanych dawek pomaga zredukować zapotrzebowanie organizmu na nikotynę – aż do całkowitej abstynencji.
Terapie zastępcze dostępne są w aptekach bez recepty. Nikotyna podawana jest w formie plastrów, gum, tabletek itp.
Farmakoterapia nałogu nikotynowego to jednak nie tylko terapie zastępcze. Mechanizm uzależnienia od tytoniu opiera się w znacznej mierze o działanie neuroprzekaźnika zwanego dopaminą. Stosowanie leków, które działają na układ dopaminowy podobnie do nikotyny (takich jak bupropion, wareniklina i cytyzyna) okazuje się skuteczne w walce z uzależnieniem. Pobudzają one te same receptory co nikotyna, dzięki czemu odstawienie papierosów nie prowadzi do powstania zespołu abstynencyjnego[3].
- Schwartz J.I.: Methods of smoking cessation. Medical Clinics of North America, 1992,76,451-476.
- Patten C.A. i in.: Effectiveness of cognitive-behavioral therapy for smokers with histories of alcohol dependence and depression. Journal of studies on alcohol, 1889, May;59(3):327-35.
- http://www.wple.net/plek/numery_2012/numer-10-2012/1098-1102.pdf Data dostępu 20.06.19.
