Kwestionariusz Fagerströma pozwala ocenić stopień uzależnienia od papierosów. To narzędzie szybkie i proste, powszechnie znane w środowisku osób walczących z tym nałogiem. Przydaje się ono na kilku płaszczyznach. Przeznaczone jest do wykonania osobiście przez palaczy. Daje im większą świadomość nałogu, co pomaga im odnaleźć motywację do rzucenia za pomocą metod psychologicznych i stosowania środków farmakologicznych, takich jak np. Recigar. Terapeuci i badacze posługują się tym testem w badaniach przekrojowych do oceniania skali uzależnienia od nikotyny na poziomie społecznym.
Czym jest kwestionariusz Fagerströma?
Karl Olov Fagerström to szwedzki psycholog kliniczny, który poświęcił większość życia na zwalczanie palenia papierosów, zarówno przez indywidualną pracę z pacjentami, jak i agitację na poziomie narodowym. Walnie przyczynił się do spadku popularności tej używki w swojej ojczyźnie do poziomu najniższego w Europie [1]. W 1978 r. stworzył on kwestionariusz badania poziomu uzależnienia FTQ (Fagerstrom Tolerance Questionnaire), złożony z 8 pytań [2]. W 1991 r. we współpracy z naukowcami amerykańskimi opublikował jego ulepszoną wersję o skrótowej nazwie FTND (Fagerström Test for Nicotine Dependence). Zawiera ona 6 punktów i jest powszechnie używana do dziś [3]. Istnieją także jej kolejne modyfikacje, np. polska terapia 12 spotkań grupowych dla rzucenia palenia proponuje 11 podobnych pytań typu tak/nie [4].
Test Fagerströma to jedna z najprostszych metod samodzielnego zmierzenia stopnia uzależnienia od nikotyny. Odpowiedzi na pytania do palacza pozwalają zaklasyfikować jego nałóg. Badania statystyczne udowodniły związek między wynikiem w teście a wskaźnikami biochemicznymi: poziomem tlenku węgla w wydychanym powietrzu oraz metabolitów nikotyny w ślinie. Pytania więc nie są ani przypadkowe, ani nie wynikają tylko z subiektywnego doświadczenia badaczy. Efektywność testu jest potwierdzona naukowo. [2, 3]
Jak działa test Fagerströma?
Przejdźmy do przedstawienia poszczególnych pytań w kwestionariuszu. Do każdej możliwej odpowiedzi przypisana jest liczba punktów, którą podajemy w nawiasach. Suma wszystkich punktów to wynik na skali Fagerströma. Wynosi on od 0 do 10.
Pytania i punktacja w Kwestionariuszu Fagerströma
- Jak szybko po przebudzeniu zapalasz pierwszego papierosa?
- do 5 min (3 pkt);
- 6-30 min (2 pkt);
- 31-60 min (1 pkt);
- po 60 min (0 pkt).
- Czy masz trudności z powstrzymaniem się od palenia w miejscach, gdzie jest to zabronione?
- tak (1 pkt);
- nie (0 pkt).
- Z którego papierosa byłoby ci najtrudniej zrezygnować?
- z pierwszego rano (1 pkt);
- z każdego innego (0 pkt).
- Ile papierosów wypalasz dziennie?
- do 10 (0 pkt);
- 11-20 (1 pkt);
- 21-30 (2 pkt);
- ponad 30 (3 pkt).
- Czy częściej palisz w czasie pierwszych godzin po przebudzeniu niż przez resztę dnia?
- tak (1 pkt);
- nie (0 pkt).
- Czy palisz papierosy podczas choroby, kiedy większość dnia musisz leżeć w łóżku?
- tak (1 pkt);
- nie (0 pkt).
Dlaczego te pytania są ważne?
Pytanie 4. wydaje się najważniejsze – chodzi po prostu o dawkowanie sobie tej używki. Jednak mechanizmy uzależniania fizycznego i psychicznego są skomplikowane. Możliwe jest palenie mniejszych ilości tytoniu przy jednoczesnych dużych trudnościach z rzuceniem lub nawet powstrzymaniem się na jakiś czas przez wynikłe okoliczności. Dlatego poruszane są także kwestie zaprzestania palenia w dwóch sytuacjach, kiedy istnieje pewien przymus: w miejscach z zakazem prawnym i podczas poważnej choroby.
Jak widać, aż trzy pytania (1, 3 i 5) dotyczą palenia rano. Jest to czas przygotowania do reszty dnia, kiedy przeciętny człowiek wykonuje czynności rutynowe: robienie śniadania, ubieranie się, mycie zębów. Jeśli do licznych nawyków dołączyło palenie – i to z wysokim priorytetem – to jest to znacząca przesłanka, świadcząca o uzależnieniu psychicznym.
Wtedy też poziom nikotyny jest najniższy, ponieważ nie była dostarczana podczas snu. Silna potrzeba zapalenia od razu po otwarciu oczu oznacza więc uzależnienie fizyczne. Związek między szybkością sięgnięcia po dymka po przebudzeniu a ogólnymi poziomami biochemicznych wskaźników palenia papierosów został wykazany statystycznie. [2, 3].
Interpretacja wyników
W zależności od liczby uzyskanych punktów określa się wyniki:
- 0-3 punktów oznacza prawdopodobny brak uzależnienia fizycznego, raczej nawyk. Jego przezwyciężenie może być drażniące, ale możliwe do wykonania samodzielnie.
- 4-6 punktów to już uzależnienie. Taka osoba prawdopodobnie będzie potrzebować wsparcia otoczenia podczas rzucania, kiedy pojawi się głód nikotynowy. Przydać mogą się środki wspomagające, takie jak Recigar.
- 7-10 punktów to silne uzależnienie psychiczne i fizyczne. Zwalczenie go będzie wymagało wysiłku i systematyczności przez wiele lat, ponieważ możliwe są nawroty. Lekarz prawdopodobnie uzna to za wskazanie do leczenia farmakologicznego, konieczna może być psychoterapia.
Zastosowanie w rzucaniu palenia
Zastanowienie się nad pytaniami testu uzależnienia od nikotyny może być ważnym krokiem w leczeniu. Chodzi o dokładne uświadomienie sobie własnego zachowania. To ważne podczas zmieniania przyzwyczajeń – rzecz kluczowa, aby utrzymać wstrzemięźliwość od palenia. Oczywiście warto znacznie bardziej szczegółowo przyglądać się wszelkim aspektom, jak nałóg zmienił życie palacza. Można np. prowadzić kartę wypalanych papierosów, z datą, godziną i okolicznościami każdego zapalenia [4]. Programy klinicznego wspierania osób rzucających palenie stosują czasami konkretne zalecenia nikotynowej terapii zastępczej w zależności od wyniku testu Fagerströma [5]. Ponadto każdy palacz może robić go sobie okresowo, aby sprawdzać postępy w zwalczaniu nałogu.
Zalety i ograniczenia testu Fageströma
Omawiany kwestionariusz jest przydatnym narzędziem diagnostycznym ze względu na swoją prostotę i znaczną miarodajność. Wypełnienie zajmuje dosłownie chwilę, a wymaga tylko spokojnego i szczerego namysłu. Każde pytanie z osobna było poddawane badaniom zgodności z poziomami biologicznych wskaźników palenia. Największy związek wykazano w przypadku punktów dotyczących liczby wypalanych papierosów oraz szybkości zapalenia po przebudzeniu. Pozostałe pytania mają mniejsze znaczenie biologiczne, wszystkie jednak są ważne psychologicznie: pozwalają osiągnąć wgląd w swoje zachowanie.
Wielokrotnie podważano istotność testu Fagerströma i proponowano alternatywy. Przekrojowe badania statystyczne podają w wątpliwość powtarzalność wyników oraz ich wewnętrzną spójność [6]. Jednak nie istnieje alternatywa, która byłaby równie prosta i niezawodnie miarodajna. Kiedy pyta się dowolnego człowieka, jak trudno jest mu coś zrobić, odpowiedzi zawsze będą subiektywne i nie do końca spójne. Nawet badania kliniczne, np. poziomu czadu w wydychanym powietrzu, nie oznaczają konkretnej siły oddziaływania papierosów na psychikę.
Podsumowanie
Przejście testu Fagerströma to jeden z pierwszych kroków w leczeniu uzależnienia tytoniowego. Warto się zaznajomić z jego szczegółowym znaczeniem. Pytania są bardzo prosto sformułowane, lecz stoją za nimi lata doświadczenia psychologów, zasłużonych w walce z papierosami. Udzielenie tych kilku odpowiedzi nie jest praktycznie żadnym wysiłkiem. W prywatnych zmaganiach warto sięgać po każdą pomoc – od tak prostych testów, przez małe zmiany nawyków i środki farmakologiczne, po spotkania grup wsparcia i psychoterapię.
Źródła:
- [1] D.Human, A. Milton, K.-O. Fagerström, The Swedish Experience: a Roadmap to a Smoke Free Society, 2023. Dostęp online: https://smokefreesweden.org/wp-content/themes/smokefreesweden/assets/pdf/reports/Report%20The%20Swedish%20Experience%20EN.pdf
- [2] K.-O. Fagerström, Measuring degree of physical dependence to tobacco smoking with reference to individualization of treatment. Addictive Behaviors, Vol. 3, 1978, 235-241
- [3] T. F. Heatherton, L. T. Kozlowski, R. C. Frecker, K.-O. Fagerström, The Fagerström Test for Nicotine Dependence: a revision of the Fagerstrom Tolerance Questionnaire. British Journal of Addiction (1991) 86, 1119-1127
- [4] J. Życińska, O rzuceniu palenia inaczej. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2001 r.
- [5] American Association for Respiratory Care, The Brief Tobacco Intervention training program – Fagerström Test for nicotine Dependence. Dostęp online: https://www.aarc.org/wp-content/uploads/2014/08/Fagerstrom_test.pdf
- [6] M. Sharma, L. Suman, K. Srivastava et al., Psychometric properties of Fagerström Test of Nicotine Dependence: A systematic review. Industrial Psychiatry Journal, Jul-Dec 2021, 30(2): 207-216
