Palenie papierosów jest zjawiskiem silnie uzależniającym. Jak jednak konkretnie do tego dochodzi? Temat był poddawany licznym badaniom na płaszczyźnie fizjologicznej, psychologicznej i społecznej. Przyjrzyjmy się mechanizmom powstawania nałogu tytoniowego.
Spis treści
Zgodnie z oświadczeniem WHO [1] nikotynizm to jednostka chorobowa, która skutkuje zaburzeniami psychicznymi i behawioralnymi. Nałóg ten rozpatruje się w dwóch aspektach: fizycznym i psychicznym. Wśród tych drugich niekiedy wyodrębnia się również mechanizmy społeczne [2]. Wszystkie one wynikają ze skomplikowanych zależności w biochemii układu nerwowego, psychice ludzkiej oraz zależnościach społecznych.
Fizyczne uzależnienie od nikotyny
Nikotyna powoduje uzależnienie fizjologiczne. Jej cząsteczka posiada silne powinowactwo do acetylocholinergicznych receptorów nikotynowych. Są to układy białek, które występują na powierzchni neuronów w ośrodkowym układzie nerwowym. Powoduje to uwalnianie neuroprzekaźników, m.in. dopaminy. Jest to substancja kluczowa w działaniu układu nagrody, związanego z odczuwaniem przyjemności. [3] Jeśli osoba paląca regularnie dostarcza sobie kolejne dawki nikotyny, następują zjawiska tolerancji i neuroadaptacji. Metabolizm przyzwyczaja się do usuwania skutków zapalenia, a liczba receptorów się zwiększa. Następuje więc osłabienie reakcji na pobudzenie. Dlatego odczuwana jest potrzeba palenia coraz częściej i więcej. [4, 6]
Głód nikotynowy – chemiczny mechanizm powstawania uzależnienia
Już kilka godzin po zaprzestaniu palenia przez nałogowca pojawia się silna chęć sięgnięcia po papierosa. Przyczyną jest silny niedobór dopaminy, ponieważ układ nerwowy przyzwyczaił się do jej regularnych wyrzutów, powodowanych przez nikotynę. Można powiedzieć, że mózg na podświadomym poziomie domaga się dawki nikotyny. Pojawia się obniżenie samopoczucia, deregulacja emocji i huśtawka nastrojów. Pogłębia to mechanizm oddziaływania nikotyny na oś podwzgórze-przysadka-nadnercza, przez co podczas rzucania palenia pojawia się stres. [5]
Społeczne i psychologiczne mechanizmy uzależnienia nikotynowego
Używki traktowane są przez nas w określony sposób, choć często jest to nieświadome. Osoba uzależniona ma konkretne oczekiwania w momencie sięgania po papierosa. Sprowadzają się one albo do zaznania przyjemności, albo doświadczenia ulgi w trudnej sytuacji. Dlatego wiele osób uzasadnia swoje palenie stresującym trybem życia. Codzienne palenie papierosów doprowadza do głębokiego zakorzenienia przekonania, że w jakiś sposób są one człowiekowi niezbędne. Dostarczanie nikotyny ma się pomóc odprężyć, lepiej skoncentrować, czy zniwelować zmęczenie. W rzeczywistości chodzi jednak o to, że palenie usuwa niepokój wywołany przez nałóg tytoniowy – a zatem pojawia się błędne koło. Dlatego poradzenie sobie ze swoimi problemami codziennymi jest kluczowe dla zaprzestania palenia, a w każdym razie- bardzo pomocne. [7]
Silne nawyki palenia
Palenie jest często związane z małymi rytuałami. Są to zachowania nawykowe, które trudno jest zmodyfikować. Według D. Kahnemana ludzki mózg ma bowiem dwa podstawowe sposoby myślenia [7]: szybki i automatyczny oraz wolniejszy i świadomy. Pierwszy służy do ułatwiania codziennych czynności: pisania, używania sztućców czy prowadzenia samochodu. Drugi jest kreatywny i logiczny, związany z podejmowaniem decyzji.
Ten pierwszy rządzi wszystkimi nawykami. Im silniejsze dane przyzwyczajenie i niechęć danej osoby przed zmienianiem swojego życia, tym ciężej zmienić swoje zachowania. Dlatego z czasem dostarczanie nikotyny staje się oczywistością podczas spotkań towarzyskich, przerw w pracy, wyjścia na zewnątrz, przy okazji spożywania posiłków itd.
Palenie a presja społeczna
Uzależnienie społeczne oparte jest na silnym poczuciu przynależności do grupy ludzi, która w mniej lub bardziej świadomy sposób propaguje nałóg. Może chodzić o grupę lubianych znajomych czy własną rodzinę, gdzie palenie stało się normą. Papierosy kojarzone są z modą lub stylem życia, np. promowanym przez znane osobistości. [6] Walka z nałogiem może być obarczona lękiem przed odrzuceniem.
Mechanizmy powstawania nałogu palenia papierosów są liczne i skomplikowane. Dzięki ich poznaniu można osiągnąć lepszy wgląd w samego siebie, swoją fizjologię i zachowania. Liczne metody wsparcia uzależnionych mogą pomóc w rzuceniu dla zdrowia swojego i rodziny.
Źródła:
- [1] International Statistical Classification of Diseases and Related Health Problems 10th Revision, Chapter V: Mental and behavioural disorders. Dostęp online: https://icd.who.int/browse10/2019/en#/F17.2
- [2] Narodowy Instytut Onkologii im. Marii Skłodowskiej-Curie – Państwowy Instytut Badawczy. Jak rzucić palenie > Mechanizmy uzależnienia. Dostęp online: https://jakrzucicpalenie.pl/mechanizmy-uzaleznienia/
- [3] I. Bacher, R. Rabin, A. Wzonica, Mechanizmy zależne od receptorów nikotynowych w zaburzeniach neuropsychicznych: implikacje terapeutyczne. Psychiatria po Dyplomie, tom 7, Nr 3, 2010, 34-39
- [4] M. Porębiak, Uzależnienie od nikotyny. Medycyna Praktyczna (dla pacjentów), 05.07.2021. Dostęp online: https://www.mp.pl/pacjent/psychiatria/uzaleznienia/70084,uzaleznienie-od-nikotyny
- [5] Narodowy Instytut Onkologii im. Marii Skłodowskiej-Curie – Państwowy Instytut Badawczy. Jak rzucić palenie > Głód nikotynowy: obniżenie nastroju. Dostęp online: https://jakrzucicpalenie.pl/glod-nikotynowy-obnizenie-nastroju/
- [6] David Brizier, Rzuć palenie dla bystrzaków. Wyd. Helion, Gliwice 2007
- [7] R. Modrzyński, Pokonać uzależnienie. Praktyczne umiejętności dla osób zmagających się z uzależnieniem na podstawie terapii poznawczo-behawioralnej. Wyd. Difin Sp. z o.o, Warszawa 2024
