W dymie tytoniowym występuje ponad 4 tysiące substancji działających na organizm. Wiele z nich ma właściwości szkodliwe, toksyczne, rakotwórcze i teratogenne (powodujące wady w rozwoju płodu). Dym tytoniowy szkodzi nie tylko palaczowi, ale również osobom w jego otoczeniu (tzw. palenie bierne). Warto zatem wiedzieć, na co narażamy siebie i innych, paląc papierosy.
Dym tytoniowy
Dym tytoniowy jest niejednorodnym, składającym się z wielu substancji aerozolem powstającym podczas spalania tytoniu. Podczas spalania w dymie tytoniowym tworzy się pewna dynamiczna równowaga między fazą gazową i cząsteczkową. W wyniku działania wysokiej temperatury jego składniki ulegają przemianom chemicznym i powstają nowe związki. Wyróżnia się 400-500 składników dymu w fazie gazowej i 3500 w fazie cząsteczkowej.
Większość dymu tytoniowego składa się z azotu, tlenu i dwutlenku węgla, stanowiących ponad 80% jego masy. Poza tym zawiera on ponad 4 tysiące innych substancji, w tym aż 40 o potwierdzonym działaniu rakotwórczym. Które z nich są najbardziej szkodliwe i jak wpływają na organizm?
Nikotyna
Nikotyna jest głównym alkaloidem odpowiedzialnym za działanie tytoniu i jego właściwości uzależniające. Efekty jej przyjęcia odczuwalne są już 7 sekund po inhalacji dymu papierosowego. Działa pobudzająco na układ nerwowy, podnosi ciśnienie tętnicze i przyspiesza bicie serca.
Zażycie nikotyny prowadzi do wyrzutu dopaminy w mózgu. Dopamina jest neuroprzekaźnikiem odpowiedzialnym między innymi za odczuwanie przyjemności. Jednak długotrwałe przyjmowanie nikotyny prowadzi do upośledzenia działania receptorów nikotynowych i zmniejszenia ich reaktywności, a w konsekwencji do obniżenia poziomu dopaminy.
Mówiąc prościej, mózg w pewnym sensie przyzwyczaja się do ciągłej obecności nikotyny i nie może bez niej funkcjonować na optymalnym poziomie. Palacz potrzebuje papierosa już nie po to, by poczuć się lepiej niż zwykle, ale po to, żeby nie czuć się źle. Bez nikotyny pojawiają się bowiem objawy odstawienia – pogorszenie nastroju, zaburzenia koncentracji, drażliwość itp.
Warto też pamiętać, że nikotyna w dużych dawkach jest bardzo silną neurotoksyną. Z tego powodu stosuje się ją np. w środkach owadobójczych.
Składniki dymu tytoniowego w fazie gazowej
- tlenek węgla (potocznie zwany czadem) – w dymie tytoniowym jest od 1 do 5% tlenku węgla, który uważany jest za niezwykle niebezpieczny dla zdrowia. Z łatwością łączy się z hemoglobiną we krwi, tworząc karboksyhemoglobinę i blokując w ten sposób możliwość transportowania tlenu. Prowadzi to do niedotlenienia wielu tkanek i narządów. U nałogowych palaczy stężenie karboksyhemoglobiny we krwi może wynosić aż 15%;
- tlenki azotu – związki azotu mogą być bardzo szkodliwe dla organizmu. O ile tlenek azotu (NO) jest szybko metabolizowanym wolnym rodnikiem, o tyle dwutlenek azotu (NO2 lub N2O4) to bardzo trujący gaz, który uszkadza błony wyściełające drogi oddechowe. Aż 99% wdychanego dwutlenku azotu zostaje zatrzymane w płucach. Co więcej, tlenki azotu w połączeniu z aminami tworzą związki rakotwórcze;
- cyjanowodór – związek wodoru, węgla i azotu popularnie nazywany kwasem pruskim. Jego źródłem są aminokwasy i białka ze spalanego tytoniu. To gaz, który bardzo łatwo wchłania się przez skórę i śluzówkę. Jego działanie jest wysoce toksyczne, a w dużych dawkach śmiertelne. Najlepiej świadczy o tym fakt, że w czasie II wojny światowej wykorzystywany był przez Hitlerowców w komorach gazowych;
- akroleina (aldehyd akrylowy) – substancja o właściwościach wysoce drażniących błony śluzowe. Podobnie jak obecne w dymie tytoniowym cyjanowodór, formaldehyd i aldehyd octowy, wykazuje działanie ciliotoksyczne, co oznacza, że hamuje aktywność enzymów oddechowych i ruch rzęsek wyściełających drogi oddechowe;
- amoniak – gaz bezbarwny o charakterystycznym, ostrym zapachu i wysokiej toksyczności. Działa silnie drażniąco na skórę i błony śluzowe. Jego wdychanie prowadzi do rozległych podrażnień górnych i dolnych dróg oddechowych, co objawia się pieczeniem w ustach i gardle, chrypką i dusznościami.
Składniki dymu tytoniowego w fazie cząsteczkowej
W dymie tytoniowym znajdują się nie tylko szkodliwe gazy, ale również substancje stałe. Ich cząsteczki dostają się nie tylko do płuc, ale osadzają się również w jamie ustnej i są połykane wraz ze śliną. Dlatego palenie tytoniu działa negatywnie nie tylko na układ oddechowy, ale też inne tkanki i organy. W dymie tytoniowym znajdują się między innymi węglowodory, fenole i ich estry, katechol, ketony oraz związki azotu i siarki. Wszystkie te substancje mają negatywny wpływ na zdrowie.
Bardzo niebezpieczną substancją jest akroleina – nienasycony aldehyd alifatyczny, który działa drażniąco i wykorzystywany jest m.in. przy produkcji bojowych środków trujących.
Wymienić warto również benzen, nikiel, arsen, naftyloaminę, chlorek winylu, toluidynę oraz węglowodory aromatyczne, które mają potwierdzone, silne działanie rakotwórcze.
Poziom poszczególnych substancji szkodliwych w papierosach
Trzeba zauważyć, że prawne regulacje dotyczące wyrobów tytoniowych określają jedynie dopuszczalny poziom nikotyny, substancji smolistych i tlenku węgla. Maksymalne dawki tych substancji w jednym papierosie wynoszą: 10 mg substancji smolistych, 10 mg tlenku węgla i 1 mg nikotyny. Stężenie pozostałych związków różni się w zależności od marki papierosów.
