Wyniki badań przeprowadzonych na losowo wybranej grupie Polaków, opublikowane w 2019 roku, jasno wskazują: blisko 21% dorosłych mieszkańców naszego kraju regularnie pali papierosy. Jak wynika ze statystyk (również tych globalnych), uzależnienie od nikotyny i palenia wyrobów tytoniowych jest znaczącym problemem dużej części ludzkiej populacji. Z czym właściwie muszą mierzyć się palacze?
Spis treści
Uzależnienie od nikotyny – czym jest i kiedy o nim mówimy?
Same uzależnienia możemy podzielić na fizjologiczne lub biochemiczne (związane z zależnością od pewnej substancji) i behawioralne (obejmujące wielokrotne, powtarzalne wykonywanie konkretnej czynności). W przypadku nikotynizmu mówimy o działaniu obu mechanizmów. Za ten fizjologiczny odpowiada nikotyna, która jest psychoaktywnym alkaloidem. Uzależniające właściwości nikotyny są porównywalne do działania kokainy czy opiatów.
Z czasem, gdy palimy regularnie, można mówić także o uzależnieniu farmakologicznym. Zaniechanie palenia wiąże się z konkretnymi objawami odstawienia nikotyny. Nałogowi palacze sięgają po papierosy nie tylko w celu osiągnięcia przyjemności (co wiąże się z psychiczną zależnością). Ich intencją jest także uniknięcie przykrych objawów abstynencji.
Nikotynizm, bo tak fachowo brzmi nazwa uzależnienia od palenia, został uwzględniony w latach 90. XX wieku w słynnej klasyfikacji DSM. Opisano go wówczas jako obecność co najmniej trzech z siedmiu objawów:
- zwiększania się tolerancji na nikotynę,
- występowania niepożądanych objawów po odstawieniu tytoniu,
- trudności w kontrolowaniu nałogu (większe niż zamierzone używanie tytoniu),
- palenia mimo chęci jego zaprzestania,
- poświęcania znacznej ilości czasu na palenie,
- przedkładania palenia nad inne zajęcia (np. poświęcanie przerwy obiadowej „na dymka”),
- uczucia przymusu kontynuowania palenia, mimo świadomości zagrożeń, jakie są związane z paleniem tytoniu.
Można je jednocześnie określić popularnymi objawami nikotynizmu, które osoba uzależniona lub jej otoczenie z pewnością będzie w stanie wskazać. W diagnozie pomaga także test uzależnienia od nikotyny. Jednym z najbardziej popularnych jest kwestionariusz Fagerströma. Składa się on zazwyczaj z 7 pytań, za które przyznawane są punkty.
Jak działa nikotyna na organizm palacza?
Czysta nikotyna ma wzór sumaryczny C10H14N2 i występuje naturalnie zarówno w liściach, jak i w korzeniach tytoniu. Dawka śmiertelna nikotyny, według danych pochodzących z publikacji naukowych, wynosi 0,8-1 mg / kg m.c., czyli średnio 40-60 mg. Jednocześnie dysponujemy danymi z raportów opisujących śmiertelne zatrucia nikotyną, w przypadku których ta dawka była zdecydowanie wyższa i wynosiła nawet 500-1000 mg. Należy przy tym zaznaczyć, że śmiertelne przypadki związane z narażeniem zawodowym występują niezwykle rzadko (produkcja tytoniu). O szkodliwości nikotyny można również mówić w kontekście zatrucia tą substancją. Objawami ostrych zatruć nikotynowych małymi dawkami są m.in. nudności, wymioty, bóle i zawroty głowy, biegunka, częstoskurcz, wzrost ciśnienia krwi oraz pocenie.
Nikotyna w organizmie wywołuje zmiany w funkcjonowaniu ośrodkowego układu nerwowego. Regularnie dostarczana powoduje zwiększenie liczby receptorów nikotynowych w mózgu, ale przy tym stają się one mniej wrażliwe na jej działanie. W takim przypadku mówimy o wzroście tolerancji na nikotynę i ten mechanizm odpowiada za konieczność przyjmowania coraz większych dawek dla uzyskania efektu (wyrzutu dopaminy). Z tego powodu odstawienie nikotyny wiąże się z szeregiem nieprzyjemnych objawów i niestety zwiększa ryzyko powrotu do palenia.
Nie jest tajemnicą, że palenie szkodzi. Działanie nikotyny na organizm dotyczy również układu sercowo-naczyniowego. Palenie przyspiesza rozwój miażdżycy, zwiększa tendencję do tworzenia zakrzepów. Wpływ nikotyny na organizm obejmuje również zwiększenie objętości wyrzutowej serca, powodując jego większe obciążenie, wzrost ciśnienia tętniczego, zmniejszenie perystaltyki przewodu pokarmowego oraz pocenie się.
Ogólnie nikotynizm jest silnie związany z chorobami układu sercowo-naczyniowego i schorzeniami płuc oraz z niektórymi typami nowotworów. Jeśli palisz przez większość życia, prawdopodobieństwo zgonu z powodu nałogu wynosi 50%. Przeciętny palacz żyje także 10 lat krócej niż osoba bez nałogu.
Palenie papierosów wiąże się z przewlekłym stanem zapalnym i aktywacją cytokin prozapalnych, zatem jest to mechanizm sprzyjający infekcji COVID-19. Jednocześnie należy podkreślić, że związki między nikotyną a koronawirusem są niejasne, zarówno w kontekście ryzyka zachorowań, jak i sposobu przechodzenia zakażenia.
W tym miejscu należy wspomnieć, że dym papierosowy działa niekorzystnie nie tylko na palacza. Bierne palenie oznacza moment, gdy niepalący znajduje się w otoczeniu osób palących, przez co jest narażony na wdychanie dymu tytoniowego i wystawia się na jego szkodliwe działanie. U biernych palaczy szczególnie mocno zwiększa się prawdopodobieństwo chorób układu krążenia (np. ryzyko choroby wieńcowej wzrasta o 30%).
Skutki uzależnienia od nikotyny
Jednym z najdotkliwszych skutków uzależnienia jest głód nikotynowy. Pojawia się nie tylko w momencie podjęcia decyzji o rzucaniu nałogu, ale także w zbyt długo przeciągających się przerwach między kolejnymi dawkami nikotyny.
Z definicji zespół abstynencyjny rozwija się u osób, które postanawiają zaprzestać przyjmowania używki. Przejawia się on rozdrażnieniem, niepokojem, lękiem, zmęczeniem, osłabieniem, pogorszeniem koncentracji i uwagi, zaburzeniami snu, nadmiernym apetytem oraz kaszlem. Objawy są zarówno fizyczne, jak i psychiczne, związane z silną potrzebą zapalenia. Na powrót do nałogu szczególnie narażeni są ludzie, którzy niedawno rzucili palenie i objawy zespołu są u nich silne. Oznacza to, że największe ryzyko powrotu do palenia istnieje w ciągu kilku pierwszych dni abstynencji, a przeczekanie tego okresu znacząco zwiększa szanse na powodzenie.
Jak zwalczyć uzależnienie od papierosów lub e-papierosów?
Każdy z nas zapewne zna kogoś lub słyszał o kimś, komu „po prostu” udało się rzucić palenie. Jednak w wielu przypadkach dobrze jest skorzystać ze wsparcia. Leczenie nikotynizmu może przybierać różne formy. Wśród nich warto wskazać:
- leczenie farmakologiczne,
- nikotynową terapię zastępczą w formie np. plastrów, które pozwalają złagodzić objawy odstawienia nikotyny,
- terapię poznawczo-behawioralną oraz inne formy psychoterapii, takie jak terapię grupową i trening uważności mindfulness.
Sam e-papieros w kontekście uzależnienia może działać na dwa sposoby. Z jednej strony może być elementem pomocnym w zwalczaniu nałogu, przy jednoczesnym zmniejszeniu negatywnych oddziaływań dymu papierosowego na organizm. Z drugiej tak naprawdę może podtrzymywać nałóg poprzez przyczynianie się do dalszego powtarzania czynności palenia i dostarczania organizmowi nikotyny (choć zawartość nikotyny w papierosach elektronicznych jest zwykle zdecydowanie niższa niż w tych tradycyjnych). Co istotne – od e-papierosów również można się uzależnić. One też zawierają nikotynę predysponującą do rozwoju zależności od substancji i pojawiania się powtarzalnej czynności palenia wykształcającej uzależnienie behawioralne.
Bibliografia:
K. Jankowska, N. Suszczewicz, Naturalne metody wspomagania odporności w walce z koronawirusem, „Wiedza Medyczna” 2020, numer specjalny, s. 46-65.
J.W. Pęksa, K. Dembe, Leczenie uzależnienia od tytoniu – zarys problematyki, „Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu” 2021, 27 (1), s. 32-39.
A. Siemińska, Kiedy zaczyna się uzależnienie od nikotyny?, „Pneumonologia i Alergologia Polska” 79, 2011, nr 5, s. 357–364.
A. Stępniowska, M. Kowalczyk, E. Cholewińska, K. Ognik, E-papierosy – pomoc w rzuceniu palenia czy zagrożenie?, „Hygeia Public Health” 2017, 52 (2), s. 86-95.
M. Szpringer, A. Matkowska, M. Olędzka, Uzależnienie od nikotyny i ocena skuteczności rzucania palenia u dorosłych, „Medycyna Środowiskowa – Environmental Medicine” 19, 2016, nr 1, s. 43-50.
